Skupljena krila tuge

Kako su grčke izbeglice iz Turske ispisale nezaobilazne stranice sportske istorije u matici, uporno negujući sećanje na svoju postojbinu

Marko Nikolić

Završetak grčko-turskog rata (1919-1922) kojim je stavljena tačka na postojanje Otomanskog carstva i utrt put nastanku moderne Turske, ujedno je značio i propast tzv. Velike ideje (Megali idea) grčkog nacionalizma čiji je jedan od ciljeva bio povraćaj vekovima izgubljenog Konstantinopolja (Carigrada), koji se od 1923. godine zove Istanbul (od grčkog izraza eis tan (ten) polin (u gradu ili do grada), izraza koji su lokalni Turci od XVI veka razumeli kao Islam bol (puno islama)). Odredbama mirovnog sporazuma u Lozani 1923. formalno je ozvaničena „Maloazijska katastrofa“ neuspešnog grčkog pohoda na Joniju, oblast oko grada Smirne (Izmira) u kome je živelo značajno (milionsko) grčko i pravoslavno stanovništvo. No najvažniji dogovor bio je vezan za tzv. razmenu populacije: više od milion i po Grka i pravoslavnih hrišćana (među kojima mnogi nisu znali ni reč grčkog) iz Turske „zamenjeno“ je za oko 600 hiljada grčkih Turaka i muslimana (od kojih mnogi u životu nisu čuli ni reč turskog).

Grci su za vreme trajanja Otomanske imperije čuvali svoj identitet zahvaljujući postojanju Vaseljenske patrijaršije (od dogovora u Lozani Turci su isposlovali da „njegova svesvetost“ mora da bude njihov državljanin i u obavezi je da služi vojsku tri godine), trgovačke elite u vidu Fanariota (iz čuvenog kraja Istanbula koji se danas zove Fener), a u drugoj polovini XIX veka su svoj helenizam izražavali kroz aktivnosti sportskih društava koja su po nepisanom pravilu nosila starogrčka imena – jedan od njih bio je i Hermes osnovan 1875. u carigradskoj četvrti Pera (u savremenom Istanbulu ovaj kvart nosi naziv Beyoglu). Nakon događaja s početka dvadesetih, brojni članovi kluba bili su prinuđeni da napuste Tursku, a sam klub je nekoliko puta menjao ime. Nekadašnji igrači Hermesa koji su se nastanili u Solunu, 1926. su osnovali PAOK – Pansolunski atletski klub Konstantinopoljaca.

Nekadašnji Konstantinopoljci koji su se skrasili u Atini dve godine ranije su osnovali AEK – Atletski savez Konstantinopolja, a treći grčki klub sa izbegličkim korenima, atinski Panionios GSS (Panjonijski gimnastički savez Smirne) osnovan je u zavičaju još 1890. kao klub Orfeus. Osam godina kasnije promenio je ime koje je i danas na snazi. Još za vreme trajanja Otomanske imperije, sportisti Panioniosa predstavljali su Grčku na prvim modernim Olimpijadama, a nakon egzodusa iz rodnog kraja, skrasili su se u delu Atine poznatom kao Nea Smirni (Nova Smirna), u kome je spas našao veći deo izbeglica iz Male Azije, i nastavili sa sportskim aktivnostima.

I dok su se osnivači Panionisa zadovoljili grbom u kome dominiraju plava i crvena boja kluba, Aekovci i Paokovci su stavljanjem dvoglavog orla na svoj amblem i na taj način želeli da potcrtaju svoje korene. Na grbu AEK Atine nalazi se dvoglavi crni orao na žutoj pozadini, što je danas zastava i Grčke pravoslavne crkve i grčke vojske, dok su osnivači PAOK-a 1929. promenili originalni grb na kome su se nalazili potkovica i detelina s četiri lista, zamenivši ih dvoglavim orlom skupljenih krila, čime je simbolizovana tuga za zavičajem.

Dvoglavi orao je heraldički simbol koji datira još od rimskog carskog orla, a nekadašnja Vizantija (koja se za vreme svog trajanja nikada nije tako zvala) preuzela ga je kao nasleđe Istočnog rimskog carstva, dodajući pod uticajem Hetita još jednu glavu u vreme vladavine dinastije Paleologa, čime je jedna glava grabljivice gledala na istok a druga na zapad. Odatle se ovaj motiv proširio dalje te je i danas simbol državnih grbova i zastava Srbije (u kome je četiri vizantijska B, postalo četiri srpska S), Albanije, Crne Gore i Rusije, koja se po raspadu Vizantije stavila na čelo pravoslavnog sveta. Slične primere ove mode nalazimo i na Zapadu – Sveto rimsko carstvo i Habzburška imperija su takođe izabrale dvoglavog orla za svoj grb, a neki simbolisti tvrde da se nepovoljnost parnog broja glava istorijski izrazila i na taj način što su sve te, nekada moćne države (osim savremenih, naravno) prestale da postoje.

Iako dva grčka sportska velikana („Dvoglavi orao severa“ i „Dvoglavi orao juga“) nisu jedini evropski klubovi sa ovim simbolom, uz AFC Vimbldon jedini imaju istorijski razlog za njegovo korišćenje (Englezi su se za dvoglavog orla odlučili zbog legende da je u ovom mestu, mnogo poznatijem po tenisu, Gaj Julije Cezar jednom prilikom ulogorio vojsku). Iako Grci prevashodno žive za fudbal, jedino se košarkaške filijale solunskog i atinskog kluba mogu pohvaliti evropskim trofejima – Solunci su osvojili po jedan kup Radivoja Koraća i Rajmonda Saporte, dok su Atinjani dva puta dizali Saportu u vazduh.

Iako je fudbalski klub AEK dugo godina bio dominantan u Grčkoj, i prvi predstavnik svoje zemlje u Ligi šampiona, zbog teške finansijske situacije on se već drugu sezonu zaredom takmiči u nižim rangovima  jer je bio prinuđen da pređe u amaterski status. Ipak, dolazak brodovlasnika Dimitrisa Melisanidisa na čelo kluba 2013. omogućio je sprovođenje u delo starog sna – stadiona Aja Sofija čija će izgradnja koštati 70 miliona evra. Ovaj sportski, kulturni i memorijalni centar zamišljen je kao odavanje počasti korenima kluba – od naziva kapija koje će nositi grčka imena gradova (među kojima su Smirna i Alikarnasos (današnji Bodrum)) u Maloj Aziji (osim Gate 21, u čast navijača kluba) preko turskih i parnih kupatila koje će imati funkciju evociranja uspomena življenja u Konstantinopolju do crkve Svetog Luke, posvećene „svecu“ kluba – nekadašnjem predsedniku Lukasu Barlosu.

Da AEK nije samo još jedno u nizu sportskih društava, svedoči i epizoda iz nevesele 1999, kada je na Blagovesti, 7. aprila, za vreme NATO agresije na Srbiju, fudbalska ekipa na stadionu Partizana sa domaćinom odigrala međunarodnu utakmicu u ratnim uslovima, u znak protesta zbog vazdušnog divljanja globalnog hegemona nad civilnim stanovništvom. A svojim svežim (i besplatnim) EP albumom A Night at Café „Constantinople“, beogradski bend The Cyclist Conspiracy nas je podsetio da grčke izbeglice nisu sa sobom na nove adrese donele samo fizičku kulturu, već i rebetiko muziku, neretko poznatu i kao „grčki bluz“. Za kraj, slušamo živo izvođenje pesme Ti se melei esenane (Šta te se tiče):