Govornici i mislioci na okupu

Savremene države nezamislive su bez vrhovnih zakonodavnih tela, a ovaj put bavimo se etimološkim poreklom njihovih naziva širom sveta

Parlament

Starofrancuska reč „parlement“ označavala je od XII veka „pričanje“ ili „govor“, a nastala je od glagola „parler“ – „pričati“ koji potiče iz vulgarno latinskog glagola „paraulare“, odnosno poznolatinskog „parabolare“ čiji je koren „parabola“ odnosno „poređenje“. Početkom XIV veka, došlo je do promene u spelovanju kako bi se standardizovao termin iz srednjevekovnog latinskog – „parliamentum“. Nešto kasnije, reč prodire u engleski kao „parley“, što je termin kojim se označavalo pregovaranje s neprijateljem. Od sredine XIV veka parlament je kao anglolatinska reč u upotrebi kao „predstavnička skupština Engleske i Irske“, što je izvedenica od opšteg značenja „konferencije sekularne i/ili crkvene aristokratije koju saziva monarh.“

Britanski i francuski parlament utrli su put doktrini podele vlasti koja je uticala na brojna imena legislative širom sveta – italijanski Parlamento, rumunski Parlamentul i kazahstanski Parlamenti samo su neki od primera.

Kongres

Nastao od latinskog izraza „congressus“ što je značilo i „prijateljski“ i „neprijateljski“ susret, „kongres“ kao moderni izraz za „okupljanje ljudi“  vuče korene iz participa prošlog vremena „congredi“ (sresti se, boriti se – možda i zato ratujemo sa, a ne protiv nekog) u kome „con“ znači „zajedno“ a „gradi“ „hodati“ (od „gradus“, termina za „korak“). Kao reč za „okupljanje delegata“, „kongres“ je prvi put zabeležen u drugoj polovini XVII veka. Takođe, „kongresom“ se označavaju i formalni susreti predstavnika različitih nacija među kojima su za evropsku istoriju posebno bitni Bečki (1815) i Berlinski (1878), dok Južnoamerikanci posebno pamte Tukumanski (1816) i Panamski (1826).

Osim američkog i brazilskog kao najpoznatijih, „kongresi“ su narodna legislativna tela i u većini zemalja Južne i Srednje Amerike, ali i na Filipinima, gde zaseda Kongreso.

Duma

Reč koja na ruskom bukvalno znači „misao“, u najveću zemlju na svetu došla je preko gotskog izraza „doms“ koji je značio „sud“ ili „prosuđivanje“, a može se naći i u korenu engleskih reči „doom“ i „deem“. Glagol думать znači „misliti“ ili „razmotriti“, a rani vladari Rusije – „boljari“ uveli su ga u mehanizam vlasti kao savetodavno veće kraljice ili cara. Prvobitnu Dumu koja je brojala 100 članova ukinuo je Petar Veliki, koji je početkom XVIII veka preneo njihova ovlašćenja na „Praviteljstvujušči senat“.

Opštinske dume se ponovo pojavljuju sredinom XIX veka, a početkom XX car Nikolaj II je, u želji da ublaži efekte revolucije iz 1905. osnovao Državnu dumu Ruskog carstva. Sva ova tela ukinuta su nakon Oktobarske revolucije. Savremena Državna duma funkcioniše od 1994. godine.

Rada/Bundesrat

Naziv za ukrajinsko, slovačko odnosno austrijsko vrhovno zakonodavno telo još jedan je u nizu dokaza dugotrajnog suživota Slovena i Germana. Od reči „rāt“ iz starog visokonemačkog, „rada“ se najverovatnije preko poljskog proširila na ostale istočno i zapadnoslovenske jezike izuzimajući, kako smo već ustanovili, ruski. „Rada“ i njeni etimološki rođaci u nordijskim i germanskim jezicima su višeznačni te ujedno označavaju „veće“ i „skupštinu“, ali i „savet“.

Asembleja/Skupština

„Okupljanje osoba zarad nekog cilja“ potiče s početka XIV veka i starofrancuskog izraza „assemble“ koji je bio odrednica i za „zajednicu“ odnosno „brak“. Politički ga je popularizovala Francuska revolucija 1789. nakon koje je ustanovljena Assemblée nationale, mada je izraz i ranije bio u upotrebi, još od vladavine Luja XIII u prvoj polovini XVII veka.

Osim kao vrhovna legislativna tela, asembleje često služe kao nazivi za donje domove u bikameralnim parlamentarnim sistemima. Slovenački „Zbor“, hrvatski „Sabor“, srpska i crnogorska „Cкупштина“, makedonsko i bugarsko „Cобрание“ odnosno „Cъбрание“ neke su od brojnih svetskih varijacija ove reči.

Senat

Termin iz antičkih davnina koji se održao do današnjih dana kao zvanični naziv gornjih domova legislative (recimo američkog Kongresa) jednako duguje svoje postojanje i drevnom Rimu i Sparti. Senat je zapravo bukvalni latinski prevod za Veće staraca i potiče od reči „senex“ (u genitivu „senis“) što znači „starac, star“, koja se nalazi i u korenu reči senilnost.

Dijeta/Bundestag/Riksdag

Japanci svoju skupštinu zovu „Kokkai“, ali je van Zemlje izlazećeg sunca u najširoj upotrebi izraz „Dijeta“ jer je Meidži Ustav iz 1889. pisan pod velikim uticajem tadašnjeg pruskog Ustava. Zapravo, „dijeta“ je na srednjovekovnom latinskom označavala i „parlamentarnu skupštinu“ i „dozvoljen dnevni unos hrane“, a u pitanju je transkripcija klasičnogrčkog termina „diaita“ koji je značio i „način života“ i „uobičajeni (dnevni) rad“. Kasnije je ova reč pogrešno dovođena u vezu sa latinskom rečju za „dan“ („dies“), koja je vremenom u germanskim jezicima postala izraz za samu skupštinu, pošto su zasedanja održavana na dnevnom nivou – te ovoj etimološkoj zabuni imena duguju nemački Bundestag odnosno švedski Riksdag (od „rike“ koja je označavala „kraljevsku moć“).

Politički su Dijete ušle u upotrebu za vreme postojanja Svetog rimskog carstva (Dieta Imperii) čiji prevod na nemački glasi Reichstag. Srednjovekovni milje nije poznavao čari predstavništva, te su njegov sastav činili feudalci iz carskog staleža, iznad kojih je, shodno tadašnjim običajima, stajao samo car lično.

Althing/Storting/Folketing

Proto-germanska reč „tingaam“ poslužila je kao osnova za izraz „thing“ (ding) koji je označavao i „skupštinu, diskusiju, veće“ i „materijalnu stvar, kreaturu, telo“ u brojnim jezicima koji se se razvili iz njega, a bukvalan prevod glasio bi „zakazano vreme“. Ona se održala i u savremenim nordijskim jezicima kao deo naziva islandske („generalne“), norveške („velike“) i danske („narodne“) skupštine.

Islanđani su poznati i kao narod sa najdužom postojećom skupštinskom tradicijom, budući da se prvo „zasedanje“ njihove skupštine odigralo pod vedrim nebom 930. godine na tzv. Skupštinskoj livadi odnosno Þingvelliru, koje je bilo mesto okupljanja „parlamentaraca“ sve do 1799. Posle četrdesetpetogodišnje pauze, skupština je preseljena u glavni grad Rejkjavik, a skupštinska zgrada Alþingishús sagrađena je 1881. od klesanog islandskog kamena.

Sejm

Skupština poljske republike ustanovljena je krajem XVII veka i vuče korene od reči koje se mogu prevesti kao „zajedničko preuzimanje“, dok je na staroslovenskom ova reč označavala „okupljanje“. Pre nego što se koristio kao izraz za skupštinu, Sejm je bio neka vrsta savetodavnog kraljevskog veća (wiec) u srednjovekovnoj Poljskoj kojim je kasnije ograničavana vladareva moć.

Zbog istorijskih veza i nekadašnjeg života u zajedničkoj državi, poljski uticaj je i danas uočljiv u Litvaniji, gde zaseda Seimas, odnosno u Letoniji, za čije je zakonodavstvo zadužena Saeima.

Kortes

Iako u današnjem demokratskom obliku postoji tek od 1978. godine, španska skupština ima bogatu istoriju koja seže do samih početaka srednjeg veka. Sistem cortea razvijao se od VIII do XII veka kao savetodavno telo koje su činili moćni feudalci i na taj način dolazili do kompromisa sa kraljem. Reč potiče od latinskog „cortem“, koja se nalazi i u korenu reči „court“ koja na nekoliko evropskih jezika znači „sud“.

Medžlis/Džirga

Arapska reč „medžlis“ označava vrhovno zakonodavno telo u velikoj većini muslimanskih zemalja – turski Türkiye Büyük Millet Meclisi, azerbejdžanski Milli Məclis, pakistanski Majlis-e-Shoora, saudijski, iranski, omanski i maldivski Majlis odnosno kazahstanski Majilis i indonežanski Majelis Permusyawaratan Rakyat – samo su neki od njih. Ova reč označava „mesto sedenja“ u kontekstu „veća“, ali to nije njeno jedino značenje. Medžlisi su i gostinske sobe, ušuškane brojnim jastucima, čija je dekoracija zaduženje domaćice u kući koja služi za primanje i zabavu prijatelja i gostiju, a gostoljubivost je važna odlika islamske kulture.

Osim medžlisa, u Avganistanu možemo naići i na neformalizovana okupljanja u džirge (od paštunskog izraza za „krug/prsten ljudi“), koje su zapravo plemenska Veća staraca na kojima, u skladu s islamom, lideri zajednica konsenzualno postižu kompromise i stavljaju tačku na eventualne sukobe, funkcionišući i kao sudovi. Odluke sa Velikih džirgi (Loja džirga) imaju veći uticaj na lokalno društvo nego delovanje državnih tela.

Kneset

Izraelski parlament je počeo sa radom 1949. godine, a svoje ime duguje jevrejskom izrazu „keneseth“ iz Mišne (tzv. Usmena Tora; deo Talmuda) koji označava „okupljanje“ i „skupštinu“. Koren ove reči je „kanas“ odnosno „prikupio, skupio, pobrao“. Istorijski, Kneset je nazvan po drevnoj Velikoj skupštini ili Velikoj sinagogi, koja je nakon vremena biblijskih proroka do trenutka razvoja rabinskog judaizma tokom dva veka, do 200 godine p.n.e. okupljala 120 spisatelja, mudraca i proroka. Osim imena i broja delegata, istorijski i savremeni Kneset nemaju previše dodirnih tačaka, budući da je preteča bila totalno neizabrano i suštinski religijsko telo.

Izgradnju Kneseta finansirao je Džejms A. De Rotšild, po njegovoj želji iz testamenta kao „dar državi Izrael“,  i zgrada je na zemlji iznajmljenoj od Grčke pravoslavne patrijaršije u Jerusalimu dovršena 1966. godine.

(priredio M. N.)

(na slici: Mađarski parlament)