Pozicija deteta – na Istoku i na Zapadu

Nejač je u žiži i rumunskog filma „Pozicija deteta“ reditelja Kalina Petera Necela i irskog ostvarenja What Richard Did, dela Lenija Abrahamsona

Kristina Đuković

Dete se, još u Srpskom Riječniku Vuka Karadžića, kao i u njegovoj, po ondašnjoj Srbiji prikupljanoj etnografskoj građi, često označava zbirnom imenicom “nejač”, u koju još spadaju i žene. Iako je dete imenica srednjeg roda, veoma se često, čak i kada poodraste, te se privikne na vlastitu imenicu, onu koja mu je nadenuta malo po rođenju, te na svoj pol, vraća u taj srednji rod – uglavnom, onda kada vas iznervira nekom svojom “detinjarijom”. Makar imao/la i trideset godina. Iako nadomak da odraste, osamostali se, na našem podneblju je dete uvek na kratkom kanapu vezano za mesto “nejači”, za status “ono” koji mu, reklo bi se, inicijalno pripada. Makar dok su mu živi hranitelji.

Upravo o ovom, nama tako bliskom fenomenu, o poziciji deteta koje nikako da odraste, kome se stalno pomera granica nakon koje se nepovratno stupa na polje odgovornosti za sopstveni život i postupke, govori još jedan odlični rumunski film “Pozicija deteta”, Kalina Petera Necela, inače dobitnika Gran prija na 19. Festivalu autorskog filma u Beogradu.

Da su “mala deca – mala briga, a velika deca – velika briga” može biti i izreka razvojnog psihologa, ali je daleko češće, bar kad je reč o Srbiji, a, kako to rumunski film pokazuje, i širem podneblju nama srodnih, istočnoevropskih zemalja, izreka koja označava razliku između deteta i “matorog konja” koji ima majku da ga zove “velikim detetom” i pokušava da počisti za njim. U preduzetništvu majke koja sazna da je njen sin, “samovoljno i razmaženo dete” od dobrih trideset i kusur godina, kolima pregazio pravo dete (od nekih desetak), većina majki u Srbiji bi se prepoznala. Možda neke ne bi priznale, posebno one koje često, kada ih “deca” baš isteraju iz takta, posežu za poslovicom “ma, da si mi iz oka ispalo…”, ali Necel svojim filmom surovo skenira oboljenje zvano produžena mladost, te njegove patološke produžetke – korupciju u društvenom sistemu koja polazi i od zaštitničkog odnosa prema tzv. “nejači” već u samoj konstrukciji porodice. Pritom precizno odslikavajući licemerje i paradokse koji vladaju rodbinsko-plemenskim zajednicama širom Balkana.

Godinu dana ranije, na obzorju filmske Evrope pojavio se film irskog reditelja Lenija Abrahamsona What Richard Did (Šta učini, crni sine, u slobodnom, balkanskom prevodu), o uglednom potomku jedne dablinske porodice koji, baš kao i njegov nešto stariji parnjak iz Rumunije, iz nehata počini zločin. Dok se “mladi” Rumun, odmah sukobljava sa majkom koja uporno pokušava da “izgladi” njegov “nesporazum” sa spoljnim svetom, koristeći uslovnu slobodu za ponavljanje lekcija o odraslosti, dotle se mladi Ričard stidi i krije svoju nepodopštinu od roditelja jer ne želi da ih razočara, “posle svega što učiniše za njega”. Dok je Rumun talac majčine preterane brige, dotle je Irac dužnik svega što mu je porodica obezbedila – dobre reputacije koja mu ne dozvoljava da čini greške, a posebno ne ubijanje svojih vršnjaka.

Ova dva ostvarenja predstavljaju dijametralno suprotne koncepte vaspitanja, morala, te odnosa roditelja prema deci na Zapadu i nama bližem Istoku. Slično se može reći i za filmski jezik i rediteljski postupak rumunskog i irskog reditelja – u trenutku kada njihovi protagonisti počine zločin, delo za osudu od strane “zdravog društva”, irski reditelj ovo vidi kao znak osamostaljivanja i odrastanja junaka, tako da zločinu odmah usledi najveća kazna, a to je odvajanje od pozicije deteta, od zaštitničke pozicije, datosti kao što su topli dom, prijateljstvo i poverenje koje akter dobija od svojih hranitelja. Rumunski reditelj, pak, veoma objektivno i lucidno primećuje da je ta velika greška, odnosno ubistvo drugog deteta, povod da se čitava jedna porodica, a zatim i njeno klasno zaleđe bace na počinioca da ga putem regresije učine nedužnim, vrate u toplo porodično leglo, opravdaju ga i izvuku iz nevolje. I, omoguće mu da ponovo izraste iz svoje “nejake” pozicije.

Ako zanemarimo Diogenovu izreku da su “temelj svake države mladi”, vratimo se Vuku koji je sačuvao i ovo: Mnogo vremena treba da dete postane čovek.