Književnost na filmu

Biografija kao činjenica i fikcija

Kristina Đuković

U okviru programa „Književnost na filmu“ Trećeg Beogradskog festivala evropske književnosti , u organizaciji izdavačke kuće Arhipelag, a u saradnji sa beogradskim Domom omladine, krajem juna prikazana su četiri filma za koja se može reći da, svaki na svoj način, vodi borbu protiv onoga što je Danilo Kiš, u svojoj priči „Grobnica za Borisa Davidoviča“ nazvao „prazninama u biografiji“.

Program je omeđen sa dve gotovo ekskluzivne projekcije. Otvoren je dokumentarnom mini serijom „Goli život“ reditelja Aleksandra Mandića, a nastalu prema scenariju Danila Kiša, kome je ovo poslednje delo. Iako ovo ostvarenje iz 1989. godine nema doslovno literarni predložak poput ostalih filmova u retrospektivi, ispovesti Ženi Lebl i Eve Panić Nahir, snimljene u formi intervjua koje vodi sam Kiš, sa pravom su okarakterisane kao nenapisana poglavlja „Grobnice za Borisa Davidoviča“. Kao što je Kiš na papiru vodio polemiku sa fiktivnim činjenicama zapisanim perom totalitarnog vremena, suprotstavljajući im fikciju kao istinu, tako smo u „Golom životu“ svedoci njegovog nastojanju da iz hororičnih sećanja dvaju žena na Goli otok, izbavi detalje od apstrakcije i događaje iz kandži doživljaja.
Tankom granicom između događaja i doživljaja, pozabavio se i dokumentarac Miodraga Kolarića, „Život u osam imena“, nastao prema romanu Vladislava Bajca „Bekstvo od biografije“ i memoarima glavnog junaka knjige, Đorđa Šagića. Kao premijera, ova projekcija je sačuvana za zatvaranje programa i, iako u trajanju od 45 minuta ne uspeva da ispriča svaki detalj iz neobičnog života prvog Srbina koji je došao u Ameriku, uspešno izdvaja osnovni motiv – otpor glavnog junaka prema biografiji kao determinišućoj sili koja ograničava slobodu.

U približno isto vreme kada i Šagić, živeli su i junaci romana „Premeravanje sveta“ nemačkog pisca Danijela Kelmana. Iako su matematičar Karl Fridrih Gaus i geograf Aleksandar fon Humbolt istorijske ličnosti, Kelman se radije oslanja na legende i anegdote iz njihovih života, vajajući oba lica potrage za srećom kroz nauku. Naizgled nemaran prema činjenicama, Kelmanu polazi za rukom da ne pobegne od istine a ovu igrariju sa biografijama velikih naučnika zdušno je podržao i reditelj Detlef Buk u svom filmu.

Tek naizgled, film Klopka Srdana Golubovića, nastao prema istoimenom romanu Nenada Teofilovića odudara od teme koja provejava programom – varljive igre sa biografijom kao činjenicom i fikcijom. Međutim, Klopka vodi borbu protiv praznina u biografiji jednog vremena. Devedesete godine u koje Teofilović smešta priču o tamnom vilajetu u kom se našao jedan običan čovek, za nas predstavljaju demonski lik koji se vraća u sve perfidnijim inkarnacijama. Možda je baš zato Golubović u filmu lako uspeo da radnju prenese u vreme nakon tranzicije. S tom razlikom što roman, možda baš zbog neposrednosti vremena koje slika, jasnije odražava dilemu svog junaka, koja postaje bliska onoj Borisa Davidoviča u svom krajnjem ishodu u jeretičku misao da izbora i nema jer se menja ništa za ništa.

Program „Književnost na filmu“ je pored bioskopskog užitka, podsetio na misiju umetnika da podigne ono što Kiš, po ugledu na stare Grke, naziva svetilištem duše. U protivnom, biografije će se pisati sa „predsmrtnom hitnjom“, bez toliko važnih detalja, a samo sa ciljem jednog mesara – da biografije ne štrče od uvek zlokobnog duha vremena.