Banovo brdo, Matija Ban i Poleksija Todorović

---

Kako i kad je Banovo brdo dobilo ime, ko je bio Matija Ban i u kakvoj je vezi s njima Poleksija Todorović

---

Retko ko danas zna ko je bio Matija Ban, čime se bavio… Nekima se (možda) ne sviđa što je bio katolik, nekima (možda) što je Srbin, tek – po njemu je jedan deo Beograda dobio ime, a značajan je i za istoriju, lingvistiku, pa i za istoriju književnosti.

Rođen je u Petrovu selu kod Dubrovnika 1818, umro u Beogradu 1903. godine. U Srbiju je došao 1844, posle službovanjâ na grčkom ostrvu Halki, u Carigradu i Bursi. U Beogradu je bio u državnoj službi, prvo kao vaspitač kćeri kneza Aleksandra Karađorđevića, potom kao diplomata za srpske interese (slali su ga u Novi Sad, Zagreb, Zadar, Dubrovnik, Cetinje…) i profesor francuskog jezika na Liceju. Naročito dobre odnose imao je s Njegošem, preko njega je Srbija Crnoj Gori slala novčanu pomoć, a Njegoš mu pred kraj života piše: „Sjeti me se đegod kad me već ne bude i neka potomstvo dozna bar za naše namjere, kad mu djela ne mogoh ostaviti…“

Državnu službu je Matija Ban izgubio 1858. jer ga je nova dinastija (Obrenovići) smatrala za čoveka suparničke dinastije. Međutim, on ostaje u Srbiji, 1861. postaje šef presbiroa, i odatle odlazi u penziju 1880. godine.

Verovatno je najpoznatiji po tome što je jedan deo Beograda dobio ime po njemu. Naime, Ban je 1850. tražio od beogradske opštine da otkupi deo Golog brda (tako se nekad zvalo), a opština mu je u ime zasluga poklonila veliko imanje, na vrhu današnje ulice Kneza Višeslava. Još tokom njegovog života taj kraj su Beograđani zvali Banovac, da bi se kasnije odomaćio naziv Banovo brdo. Kuća koju je podigao, kao i mlekara, vinogradi i voćnjaci, stradali su u austrougarskom granatiranju 1914. godine.

Sadašnje Banovo, nekadašnje Golo brdo, bilo je poznato i pod imenima Ordija (tokom Turaka) i Repiško brdo (u austrougarskim kartama početkom 19. veka). Danas je dovoljno reći – Brdo – i podrazumeva se da je reč o Banovom brdu. Kako je Matija Ban na njemu sazidao letnjikovac, tako su i bogatiji Beograđani počeli da se sele na Brdo. Istovremeno su u podnožju, na obali Čukaričkog rukavca počele da se dižu fabrike i niču radnička naselja.

Interesantno je da je reč Jugosloven skovao Matija Ban 1830. u jednoj svojoj pesmi. Takođe je i otac reči četnik: s poljskog je 1848. preveo, i do te mere dopunio poljski priručnik o gerilskom ratovanju, da je maltene napisao samostalnu knjigu. Od njega je 1879. potekla i ideja o izgradnji hrama Svetog Save na Vračaru. Budući da je za srpsku vladu obavljao poverljive poslove, interesantno je njegovo opredeljenje za ujedinjenje svih Južnih Slovena. O svom entitetu piše: „I mi Srbi, neki smo iztočne crkve, neki zapadne, neki uniatske, a neki prešli smo na tursku vjeru; ništa manje svi smo Srbi, ter sastavljamo srbsko pleme, kojima god srbsko narečie jest narečie materinsko.“

Što se tiče književnosti, ostavio je više od 4.000 stihova. Skerlić je njegovu poeziju opisao ovako: “… čisto racionalno shvatanje književnosti. (…) Bez talenta, bez ikakve pesničke mašte, u osnovu svoga bića hladan i vazda učiteljski moralist, on je neumorno pisao slabe stihove, konvencionalne i ukočene” dok je za njegove drame rekao: “Relativno važniji je njegov rad na drami. (…) Svi ti komadi, s predmetima iz slovenske, naročito srpske istorije, imaju mnogo slovenskog i srpskog patriotizma, ali malo umetnosti i poezije. (…) Danas je teško shvatiti kako su takvi komadi mogli imati ne samo pozorišnoga no i književnoga uspeha. U svoje vreme Ban je, sasvim ozbiljno, bio poređen sa Šekspirom i njegove drame prevođene na nekoliko slovenskih jezika.”

Malo je poznato da je Poleksija Todorović, pored Katarine Ivanović i Mine Karadžić, najpoznatija srpska slikarka 19. veka, bila starija ćerka Matije Bana i njegove supruge, Grkinje Margarite Ban. Prvi učitelj crtanja bio joj je Jovan Deroko, a potom Stevan Todorović, za koga se kasnije i udala, sa 16 godina. Njemu je bilo 32 godine. Rodila je petoro dece, ali je dečji uzrast prerasla jedino ćerka Ljiljana.

U početku je pomagala mužu slikajući detalje: „Crkvene slike, a njih je bezbroj po celoj zemlji, radili smo uvek zajedno. Steva glavu, ruke, crtež uopšte, a ja odelo, draperije, kostime. To je meni naročito išlo od ruke.” U samostalnom radu slikala je portrete i pejzaže, a najviše ikone. Ona je jedina srpska slikarka koja je sama naslikala ikonostas – kapelica Sv. mučenice Natalije u dvorištu Više ženske škole (srušena tokom Prvog svetskog rata).

Predavala je crtanje u Višoj ženskoj školi i bila jedan od osnivača Srpskog umetničkog udruženja.

Kao i otac, poživela je dugo – umrla je 1939, sa 91 godinom.